آموزش پرورش نشاء گلخانه ای

سیستم های تولید نشاء گلخانه ای

به طور کلی هر نوع سیستم تولید نشاء بسته به اینکه از چه مواد اولیه ای در آن استفاده شده باشد، به صورت ارگانیک یا غیر ارگانیک است. سیستم های متعددی برای تولید تجاری نشاء وجود دارد اما به طور کلی در یکی از قالب های زیر می‌گنجد:

• سیستم تولید نشاء در زمین یا مزرعه
• سیستم تولید نشاء در شاسی سرد، شاسی گرم و زیر سایبان
• سیستم تولید نشاء در شرایط گلخانه ای
• سیستم تولید نشاء به صورت شناور
• سیستم پرورش نشاء ارگانیک
• پرورش نشاء در سیستم های بسته
• پرورش نشاء با استفاده از اندام‌های رویشی

در این مقاله به بررسی سیستم تولید نشاء در شرایط گلخانه ای می‌پردازیم:

سیستم تولید نشاء گلخانه ای

سیستم تولید گلخانه ای نشاء که بیشتر معمول است، سیستمی موفقیت آمیز است. تولید کنندگان گلخانه ای نشاء نسبت به تولید آن در فضای آزاد دارای مزایای زیر است:

• تولید سریع تر و یکنواخت تر نسبت به تولید نشا در فضای آزاد
• مدیریت بهتر آبیاری و تغذیه
• قابلیت نگهداری نشاها درگلخانه تا زمان مورد نیاز
• استفاده بهینه و یکنواخت از فضای گلخانه به علت استفاده از ظروف کشت
• قابلیت تولید گیاهانی سالم، ضخیم و با ارتفاع مناسب
• توانایی استقرار بهتر نشاهای حاصله نسبت به نشاهای فضای آزاد
• زودرسی نسبت به نشاهای فضای آزاد

از مهم ترین و اقتصادی ترین روش های تولید نشاء در شرایط گلخانه ای، تولید نشای توپی (پلاگ) است که در اینجا به تفصیل مورد بررسی قرار داده‌ایم.

سیستم پرورش نشای سبزی در سینی های توپی

امروزه گرایش به تولید سبزی و گیاهان زینتی در سینی های توپی است. کاشت بذردر یک سلول کوچک در سینی های نشاء و تولید تک دانهال های بذر یکنخواخت، جایگزین کاشت آنها در سینی به صورت دستپاش و انتقال دستی آنها به زمین اصلی شده است. در نتیجه سیستم ریشه در طی نشاکاری دست نخورده باقی مانده و باعث کاهش شوک بعد از استقرار نیز می‌شود. تولید با استفاده از سیستم توپی از طرفی باعث کاهش نیروی کار مورد نیاز برای مخلوط و استریل کردن خاک، پر کردن سینی ها، بیرون کشیدن نشاها و … می‌شود و از سوی دیگر افزایش امکان استفاده مکانیزاسیون در آن وجود دارد.تولید در توپی همزمان راندمان کار و مراحل پیچیده تولید را نیز افزایش می‌دهد. کاهش اندازه ناحیه مورد نیاز ریشه نیازمند مدیریت بالاتری در آبیاری و کوددهی است، چون حجم برخی از سلول های توپی ممکن است به ۲ سانتی متر مکعب باشد ( سینی ۸۰۰ خانه ای).

دراین سیستم چون هر نشاء در یک سلول مجزا رشد می‌کند، رقابت کمتری بین گیاهان وجود دارد و یکنواختی بیشتری در آنها دیده می‌شود. از آنجا که ریشه‌ها در زمان بیرون کشیدن از درون سلول ها صدمه ای نمی‌بینند، استقرار بهتری در مزرعه خواهند داشت.

تاثیر جنس و نوع سینی ها بر نحوه رشد نشاها

جنس مواد سازنده سینی ها بسیار متفاوت است و از سفال گرفته تا استیروفوم و پلاستیک می‌تواند متغیر باشد. کیفیت هر کدام از آنها بستگی به استحکام مورد نیاز تولید کننده دارد. برای تولید تجاری نشاء و کاهش هزینه ها استفاده از سینی های ساخته شده از موادی غیر از استیروفوم یا پلاستیک (سفال،چوب، و …) توصیه نمی‌شود. در سینی های کهنه به دلیل وجود ترک های ریزی که در آنها ایجاد شده است، مواد غذایی و یا عوامل بیماری‌زا نفوذ می کنند و در نهایت باعث رشد غیر یکنواخت نشاها می‌شوند. نفوذ ریشه ها به داخل استیروفوم در جستوجوی مواد غذایی باعث جدا شدن آنها از گیاه در زمان انتقال نشاء می‌شود.

مقاله پیشنهادی:  تغذیه گیاهی ، قسمت دوم: کمبود مواد معدنی نیتروژن و گوگرد

در مقایسه با سینی های پلاستیکی سینی های استیروفومی گران‌تر بوده، محیط ریشه را جدا کرده، رشد دانهال را به تاخیر انداخته و باعث افزایش تشکیل جلبک و شیوع بیماری ها می‌شوند. از این رو معمولا از سینی های پلاستیکی استفاده می‌شود. سینی هایی که رنگ تیره تری دارند گرمای بیشتری جذب کرده و رشد نشاء در آنها سریع تر از سینی های رنگ روشن است.

هرچه سلول سینی عمیق تر باشد حجم بیشتری خواهد داشت و بنابراین آب و کود بیشتری در اختیار گیاه قرار می‌گیرد. در سلول‌های عمیق تر، رشد سریع تر بوده و تعداد دفعات آبیاری نیز کمتر از سلول های کم عمق است، اما برای اینکه تمام محیط کشت خیس شود نیاز به آب بیشتری است و باید مطمئن شد که تمام محیط کشت تا پایین سلول رطوبت جذب کرده و خیس شده تا بتواند رشد ریشه در آن بیشتر شود. برای افزایش یکنواختی هرگز نباید سینی های کم عمق و عمیق، یا سینی هایی با رنگ متفاوت را برای تولید یک نوع نشاء به کار برد.

انتخاب سینی نشاء

اندازه سلول نشاء بر نحوه عملکرد آن در مزرعه و به ویژه در زودرسی تاثیر به سزایی دارد. وقتی از سلول بزرگتر استفاده می‌شود، نشاها فضای بیشتری برای رشد دارند، بنابراین بدون اینکه ریشه ها به دور هم بپیچند می‌توان نشای مسن تر و بالغ‌تری را تولید نمود. معمولا سلول‌های بزرگ‌تر باعث بلوغ زودتر نشاها می‌شوند، اما در عوض فضای بیشتری را در گلخانه اشغال کرده و هزینه بیشتری نیز دارند.

سن نشاء و برنامه کاشت

سن مناسب برای نشای سبزی بستگی به نوع آن و اندازه سلول توپی دارد. معمولا در سلول های بزرگتر تولید نشاهای بزرگترو بالغ تری را می‌توان انتظار داشت. این‌گونه سلول باعث افزایش عملکرد زودرس نسبت به سلول کوچکتر می‌شوند ولی عملکرد کل در هر دو به یک اندازه است.

محیط رشد

محیط رشد یا محیط غیرخاکی معمولا از ترکیبی از پیت، ورمیکولیت و پرلیت باغبانی تشکیل شده است. با افزودن پیت به محیط هایی که دارای بافت درشت تری (فیبرهای طویل تر) هستند می‌توان به بهبود تهویه و زهکش آنها کمک نمود و در نهایت باعث بهبود رشد ریشه شد.

بعضی از مخلوط های غیرخاکی حاوی کود هستند که مقدار آنها باید برای برنامه ریزی کودی مد نظر قرار گیرد. هر چه میزان کود اولیه در این محیط کمتر باشد کنترل بیشتری را می‌توان روی رشد نشاها داشت چون افزودن کود مورد نیاز، بسیار آسان‌تر از حذف آن از محیط است.

بذر و بذر‌کاری

همیشه باید سعی نمود که بهترین بذر را برای تولید نشاء تهیه کرد، چون استفاده از بذر ارزان هیچگونه سودی ندارد در اصل، هزینه اولیه بذر درصد ناچیزی از کل هزینه تولید را شامل می‌شود. از این رو هیچگاه بذر تولیدی از محصول قبلی را نباید استفاده نمود، چون احتمال آلودگی آن به بیماری و شبیه به اصل نشدن گیاهان حاصله زیاد خواهد بود.

الف) لوازم بذر کاری: برای انتخاب بذر کار باید موارد زیر را در نظر گرفت: سهولت و قابلیت کار با اندازه های متفاوت سینی، قابلیت کاشت بذر های ساده و پوشش دار و در نهایت، تعداد سینی هایی که باید در هر روز بذر کاری نمود.

به‌طور کلی سه نوع بذر کار وجود دارد:

• بذرکار صفحه ای مکنده با قابلیت کاشت ۲۰هزار بذر در ساعت، مناسب کاشت در سطوح کوچک و بذر های پوشش دار است.
• بذرکار سوزنی با قابلیت کاشت ۵۰هزار تا ۸۰هزار بذر در ساعت، مناسب کاشت در سطوح متوسط تا وسیع و انواع مختلف بذر (ساده یا پوشش دار) است.
• بذرکار استوانه ای با قابلیت کاشت ۲۵هزار بذر در ساعت یا بیشتر، مناسب کاشت در سطوح متوسط تا وسیع (بذر های باید پوشش دار باشند) است.

مقاله پیشنهادی:  کشت بدون خاک توت فرنگی

ب) کاشت بذر در سینی و پوشاندن آنها: ابتدا باید سینی ها را با محیط کشتی که از قبل مرطوب شده پر نمود و سپس آن را مقداری فشار داد تا سطح یکنواختی برای بذر ایجاد گردد. محیط کشت را باید بین ۶ تا ۹ میلی متر فشرد. چنانچه کاشت بذر (به ویژه بذر های پیاز و کلم ها ) در عمق بسیار کم صورت گیرد باعث بیرون ریختن محیط کشت از داخل سلول ها می‌شود. سپس سینی های کاشته شده را باید با ورمیکولیت با اندازه متوسط پوشاند. بذر کلیه سبزی ها را باید پس از کاشت پوشاند. قبل از انتفال سینی ها به اتاقک جوانه زنی باید آنها را آبیاری نمود.

ج) اتاقک جوانه زنی: استفاده از اتاقک های جوانه زنی برای بسیاری از سبزی ها سودمند است. اتاقک جوانه زنی محلی است محصور که در آن دما و رطوبت نسبی را می‌توان به‌طور دقیق تنظیم نمود. هدف کلی این است که فرآیند جوانه زنی در یک محیط محدود صورت پذیرد و هزینه گرم کردن یک گلخانه بزرگ از پیش رو برداشته شود.

جریان هوا در این اتاقک ها برای یکنواخت کردن دما و رطوبت نسبی از اهمیت زیادی برخوردار است. چنانچه دما خیلی بالا رود، تفاوت بین بذر‌ها خود را بیشتر نشان داده و باعث غیریکنوختی در جوانه زنی و ریشه دانهال ها می‌شود.

از آنجا که زمان لازم برای جوانه زنی بذرهای مختلف متفاوت است، سینی های کاشت را باید بطور مداوم تحت نظر قرار داد . سینی های کاشت باید پس از شکافتن پوسته بذر و شروع ظهور جوانه ها، به گلخانه منتقل شوند. این کار باعث جلوگیری از طویل شدن بیش از حد آنها می‌شود. زمان قرارگیری در اتاقک های جوانه زنی فقط ۲-۳ روز است.

د) جوانه زنی بذر و مراقبت از دانهال: به دست آوردن بالاترین درصد جوانه زنی از بذرها اهمیت زیادی دارد. اهمیت آن زمانی بیشتر است که بخواهیم بذرها را در شرایط جوانه زنی داشته باشند.

عواملی که در جوانه زنی بذر تاثیر دارند عبارتند از:

• دما
• رطوبت
• اکسیژن
• رطوبت نسبی
• مراقبت اولیه

پرورش نشاء

مرحله پرورش نشاء از زمان جوانه زنی بذر تا پس از مقاوم سازی نشاها و قبل از انتقال به مزرعه تعریف می‌شود. پرورش نشای گیاهان مختلف در یک گلخانه می‌تواند فرآیندی مشکل باشد، چون شرایط محیطی مورد نیاز برای یک محصول ممکن است برای محصول دیگر مناسب نباشد. برای مثال نشای کلم پیچ نیاز به دماهای نسبتا پایین و حاصلخیزی کمتری دارد در حالی که نشای فلفل نیازمند دماهای بالاتر و حاصلخیزی بیشتر است. برای چنین محصولاتی باید آنها را درنقاط مختلفی از گلخانه قرار داد تا بتوان نیازهای آنها را راحت تر مدیریت نمود.

الف) دما

واکنش سبزی های مختلف به دما متفاوت است. سبزی های فصل گرم ( گوجه فرنگی ، فلفل ، بادمجان و جالیزی ها) نسبت به دماهای پایین که به عنوان سرمازدگی شناخته می‌شود حساس هستند. عارضه سرمازدگی به قرارگیری گیاهان برای مدت طولانی در دمای بین صفر تا ده درجه سلسیوس گفته می‌شود. سرمازدگی باعث کاهش رشد گیاه شده و اثر نامطلوبی بر استقرار آنها در مزرعه دارد. برای محصولات حساس، باید دمای کمینه گلخانه را در حد ۱۰ درجه سلسیوس نگه داشت. دماهای بالا طی ۳-۴ ساعت اولیه  روز پس از طلوع آفتاب باعث طویل شدن (علفی شدن) نشاها می‌شود، اما با استفاده از تفاوت منفی دمای روز و شب در حد ۴-۵ درجه سلسیوس می‌توان ارتفاع نشاها را کنترل نمود.

مقاله پیشنهادی:  نکاتی درباره خاک که تا به حال نمی‌دانستید

ب) آبیاری

مقدار و دفعات آبیاری بستگی زیادی به نوع سلول، بسترکشت، تهویه گلخانه و شرایط آب و هوایی دارد. آبیاری مداوم و مرطوب نگه داشتن کل سلول، باعث تحریک به رشد ریشه به سمت ته سلول توپی می‌شود. چنانچه آبیاری به طور مداوم صورت نگیرد، باعث تجمع ریشه در قسمت بالایی محیط کشت می‌شود. قبل از هر آبیاری باید اجازه خشک شدن به محیط کشت را داد، البته نه به حدی که باعث پژمردگی نشاء شود چون صدمه به ریشه ها را به دنبال دارد.

به منظور جلوگیری از توسعه بیماری های قارچی، آبیاری سینی های نشاء باید صبح انجام شود نه در عصر. چنانچه گیاهان در طول شب خیس باقی بمانند بیماری ها افزایش می‌یابند. چنانچه از آبیاری بارانی استفاده می‌شود بهتر است هر از گاهی نازل های آب را باز و بسته کرد تا همگی خروجی یکنواختی داشته باشند.

ج) رشد غیر یکنواخت

رشد غیر یکنواخت در اصل به دلیل تفاوت در آبیاری و جریان هوا بین سلول های درون یک سینی ایجاد می‌شوند. معمولا سلول‌های خارجی سینی خشک‌تر بوده و رشد کمتری نسبت به سلول های درونی تر سینی از خود نشان می‌دهند. این مشکل زمانی تشدید می‌شود که نشاهای بزرگ‌تر با سایه اندازی روی محیط کشت باعث کمترشدن تبخیر شده و نشاهای کوتاه تر با اجازه نور بیشتر باعث تبخیر بیشتر از سطح محیط کشت شوند. نتیجه اینکه قسمت های مختلف در هر سینی، رشد غیریکنواخت خواهند داشت. این مشکل زمانی که سینی ها به خوبی کنار هم قرار نگیرند و اجازه عبور جریان هوای بیشتری به آنها داده شود، باعث خشک شدن شدیدتر سینی ها یا گرم شدن یک طرف سینی توسط خورشید می‌شود.

د) کیفیت آب

توصیه می‌شود قبل از فصل رشد، آنالیز کامل آب انجام شود. برنامه کوددهی گلخانه را باید با توجه به pH، بیکربنات و مواد غذایی موجود در آب تنظیم نمود. چنانچه آب با کیفیت بالا در دسترس نیست باید آن را از منابع دیگر بدست آورد. آنالیز کامل آب باید هر ساله انجام شود چون در طول زمان تغییرات قابل توجهی در آن دیده می‌شود.

اسیدیته یا pH آب مورد استفاده برای آبیاری نشا باید بین ۵٫۵ تا ۶٫۵ باشد، در این دامنه عناصر ریزمغذی قابلیت استفاده بیشتری دارند. آبی که از برکه ها و چاه ها گرفته می‌شود اغلب قلیایی بوده و باید توسط اسید، pH آن را پایین آورد.

و) کوددهی توپی‌ها

تولید نشاء در سیستم توپی نیاز به کنترل و مدیریت دقیق تری از نظر کوددهی دارد، چون حجم ریشه در این حالت محدود بوده و تراکم کاشت نیز بالاست. معمولا غلظت عناصر در محیط به دلیل تعداد زیاد دفعات آبیاری به حد کافی نیست تا بتواند رشد گیاه را به طور یکنواخت تامین نماید. برنامه کوددهی توپی ها بر کیفیت و استقرار نهایی نشاها در زمین تاثیر به‌سزایی دارد. نشاهایی که با تغذیه کافی توانسته اند به خوبی رشد کنند، می‌توانند در دامنه وسیعی از شرایط مزرعه ای استقرار مناسبی داشته باشند. کوددهی نشای سبزی ها معمولا از طریق افزودن به آب آبیاری صورت می‌گیرد. توصیه می‌شود که کود های نیتروژن‌دار بیشتر بصورت نیتراته باشند و از کاربرد کود های حاوی مقادیر بالای اوره باید اجتناب نمود.

ادامه این مقاله در پست های بعدی منتشر خواهد شد.

منبع: جوانمردی،ج.۱۳۸۸٫مبانی علمی و عملی تولید نشای سبزی توپی.انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد